مقاله بررسی جامع بحران در 88 صفحه ورد قابل ویرایش 

1-1: بحران

«مفهوم بحران درعصر حاضر گاهی باعث ایجاد سوالاتی دراذهان عمومی میگردد. چرا بحران تا این اندازه فکر بشررا مشغول کرده است. بحران درطول تاریخ مکتوب بشری همواره با انسان بوده و چه بسا که بیش از آن نیز موجود بوده باشد. نسل های بشر همواره مجبور به تحمل بحران ها و خسارت ها و صدمات ناشسی از آن بوده و پس از چندی نیزا مشقات آن رهایی یافته و بهبودی حاصل نموده اند و زندگی بشری هم چنان ادامه یافته است»[1]با توجه به پیچیدگی ها و ابهامات این موضوع، تعاریف متعددی به دست آمده به دلیل این تنوع، رسیدن به یک تعریف همه جانبه و واحد دشوار است. که بعضی از این تعاریف به صورت زیر بیان شده اند:

«ریشه واژه ی «Crisis» از کلمه یونانی «krinein»به معنی نقطه عطف «Turning point»به خصوص درمورد بیماری است و همچنین به معنی بروز زمان خطر در مورد مسائل سیاسی – اقتصادی است، درعین حال، بحران به عنوان نقطه ی حساس «critical point» تلقی می شود که درنهایت ممکن است ناشی از یک تحول مناسب یا نامناسب باشد، مانند مرگ و زندگی – دشمنی و دوستی- تعادل یا ناپایداری درروابط بین کشورها و ...»[2]

«حادثه ای که به طور طبیعی و یاتوسط بشر به طور ناگهانی و یا به صورت فزاینده به وجود آید و سختی و مشقتی را به جامعه ی انسانی تحمیل نماید»[3]

«اصولاٌ بحران وضعتی است که طی آن روش های معمول و متداول مواجهه با مشکلات و مسائل فاقد کارآیی باشند.»[4]

• «ازدید سیستمیک یک بحران عبارتند از وضعیتی که نظم سیستم اصلی یا قسمت هایی از آن را که ما سیستم فرعی می نامیم مختل کرده و پایداری آنرا به هم می زند»[5]
• «واقعه پیش بینی نشده است که به دلیل اضطراب وفوریت باید موردتوجه فوری قرارگیرد، زیرا، عدم توجه ورسیدگی بلافاصله به آن، موجب وخیم تر شدن اوضاع می شود.»[6]
• «بحران را میتوان شرایطی غیرعادی دانست که درآن مشکلات ناگهانی و پیش بینی ناپذیر پدید می آیند و درچنین شرایطی ضوابط و هنجارها و قوانین مرسوم دیگر کارساز نیستند.»[7]

1-1-1: انواع بحران

کارشناسان مدیریت بحران انواع بحران ها را به صورت های زیر دسته بندی و تعریف کرده اند: یکی از این دسته بندیها به صورت نموداری است که محور افقی آن، بحران های داخلی و خارجی را ازهم متمایز می سازد و محور عمودی، بحران ها را ازحیث ماهیت فنی بودن یا اقتصادی بودن دربرابر اجتماعی یا سازمانی بودن تفکیک میکند. به این ترتیب 4 وضعیت کلی در این نمودار دیده میشود که برای هر وضعیت کلی نمونه هایی ذکر شده اند:همانطور که درنمودار فوق دیده می شود، سوانح طبیعی ازجمله زمین لرزه در وضعیت بحران های فنی – اقتصادی خارجی قرار دارند. که این نوع بحران دراین تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است.

«دردسته بندی دیگری محققان چهار نوع بلایا را شناسایی نموده اند:»

الف) طبیعی : مانند زلزله – سیل –طوفان – آتشفشان – خشکسالی –موج های دریایی ناشی از زلزله – گردبادهایی استوایی-شکاف زمین – آتش سوزی طبیعی جنگل ها و بیشه ها

ب) انسانی: مانند جنگ-شورش های اجتماعی

ج)تکنولوژی : مانند انفجار نیروگاه های اتمی

د) اکولوژی : مانند آلودگی های وسیع کره زمین و آلودگی های جوی ومحیط زیست»[8]

«با توجه به دسته بندی بالا، بلایای طبیعی همانند بحران هایی که توسط خود انسان ایجاد می شوند باعث ایجاد تلفات انسانی، خسارت های اقتصادی و اجتماعی میگردند و از این بابت صدمات قابل توجهی را –محیط زیست وارد می سازند. بشر درطول سالیان متمادی تا حدودی آموخته است که چگونه بابحران های طبیعی روبرو گردد، اماخطرات این گونه بحران ها همواره جوامع انسانی تهدید نموده و صدمات و خسارت های عمده ای را در مواقع بروز به این جوامع تحمیل می نمایند.»

+ منبع: . فریبرز ناطقی الهی: «مدیریت بحران زمین لرزه ابرشهرها با رویکرد به برنامه ی مدیریت بحران زمین لرزه شهر تهران»، تهران، پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله ، 1379،ص 10و 11

1-1-2: آثار وخصوصیات بحران

تجزیه و تحلیل اثرات ناشی از بحران های مختلف با توجه به شرایط محلی، دارای اهمیت بسیار زیادی برای مدیران مسئول بحران ها می باشد، زیرابا انجام چنین بررسی هایی می توان بسیاری از نیازهای لازم وضروری مطرح درمواقع بروز بحران را ازقبل مورد شناسایی قرارداده و تشریح نموده و این امر، به خصوص دررابطه با پیش بینی اقدامات اساسی مورد نیاز دربخش های «امدادرسانی» و «بهبودی» دارای اهمیت به سزایی می باشد.

ازمشکلاتی که درمرحله بازسازی مناطق زلزله زده وجود داشته و فشارهای سیاسی دراین دوره است. دکتر فریبرز ناطقی الهی درگفتگویی با مجله ی هفت شهر دراین مورد متذکر شدند که درزلزله قائنات ساختمان هایی که وزارت مسکن وشهرسازی ساخته بود بیشترین آسیب ها رادیده بود.... درمدیریت بحران موضوعی تحت عنوان> فشارهای سیاسی وجود دارد که برای خودشان مطرح است مسئله را دنبال کنند نکته ی کلیدی این است که بازسازی چون براثر فشارهای سیاسی باسرعت انجام می گیرد مشکلات گوناگونی را ایجاد می کند. درنظر ایشان سرعت درانجام بازسازی موجب سهل انگاری وغفلت می شود و این مرحله باید آرام آرام باتامل و برنامه ریزی منطقی صورت گیرد تا براثر سرعت کار در چند دهه بعد از حادثه شاهد صدمات وخسارات فراوانی به سرمایه های ملی کشورمان نباشیم.

«دردنیای فرصنعتی نداشتن اطلاعات جامع و کافی به هیچ عنوان قابل دفاع نیست وبدون اطلاعات کامل از وضعیت بناها> تحلیل های انجام شده غلط ودرنهایت نتیجه گیری انجام شده غیر قابل اتکا خواهد بود. هرگاه شتاب جایگزین شناخت شود ممکن است به نتایج ظاهری خوشدل شویم> اما نتیجه ی کارقابل اتکا نخواهد بود. حجم کار چه بعد از فاجعه> چه قبل از آن کارتوام با شکیبایی را طلب میکند»[1]

«بدون شک» اتفاقی که در بم رخ داد اگر درهریک از شهرهای ایران به قوع می پیوست کم و بیش نتایج و خرابی را به بار می آورد که دربم به بار نشست تکرار وقوع چنین فاجعه ای عظیم و به ظاهر سانحه غیر مترقبه طبیعی درایران زلزله موئین زهرا> رودبار> بم و ... موجب کشته شدن و بی خانمان شدن هزاران نفر ازمردم بی پناه گردید. آیا میتوان این فاجعه بشری را به قهر طبیعی و آزمون الهی نسبت داد؟ آیا درکشوری که بروی خط زلزله قرار دارد و هر آینه ممکن است این اتفاق بیفتد> این پدیده را میتوان غیر مترقبه نامید؟ درزلزله بم ارگ تاریخی بم تخریب شده و سنگینی تلفات و صدمات هم نه تنها ما بلکه جهانیان را تکان داد. [2]

درزلزله بم باتخریب ارگ تاریخی بم> حادثه ای غم انگیز وفاجعه ای دردناک به وقوع پیوست وسنگینی تلفات و صدمات آن نه تنها مابلکه جهانیان راتکان داد که هنوزعمق آن مکشوف نیست ودرآینده مشخص خواهد شد که چه گوهری از دست رفته است.

با توجه به تجربه های دیرین و خاطره های تلخ به یادماندنی کمبود مسئله ای همواره درتمام بحران ها ازگذشته تا حال حس می شده است درنتیجه ضرورت وجود قدیمی صحیح و کارآمد که به تعیین برنامه های کوتاه مدت> بلند مدت و میان مدت بپردازد مورد نیاز بوده است علاوه براین توانایی اتخاذ تصمیم های بجا وشناخت اهداف و کنترل روش های مورداستفاده برای نیل به این اهداف و تعیین وظایف هریک ازارگان ها> سازمان ها و نهادهای مربوطه و حیطه ی اختیارات آنها از گزینه های ضروری برای تکمیل یک مدیریت موفق است. که لزوم اجرای آن در ابر شهر تهران می بایست با توجه به اهمیت و آسیب پذیری فوق العاده ی آن موردتوجه قرارگیرد. چرا که این مناسب ترین درمان برای ترس و وحشت ازمقابله با این رخداد طبیعی دراین شهر است و دراین صورت شرایطی ایجاد می شود که اگر زلزله زمین را لرزاند دل ها را نلرزاند و این راهکار مناسبی خواهد بود که ما درمقابل حوادث تسلیم بلاشرط نباشیم. درنتیجه استفاده از تجارب دیگران نه به شکل الگوبرداری صرف> میتواند راهگشا و راهنماباشد. باتوجه به اینکه بشر دارای یک دغدغه ذهنی مشترک ونیاز بالقوه برای مبارزه با عوامل خطرزا و... بوده نیل به این مقصود به استفاده از تجربیات و یافته های دیگران همت گمارد. یکی از این نیازهای بشر> چگونگی مقابله با بحران های طبیعی وغیر طبیعی است که دراین میان بحران زلزله یکی از عمومی ترین این خطرات است.

بحران زلزله مختص زمان و مکان خاصی نیست و درهرنقطه ای از دنیا ممکن است اتفاق بیفتد  به طوریکه هرچند سال یکبار درکشورهای توسعه یافته درحال توسعه و توسعه نیافته شاهد بروز چنین حادثه ای هستیم.

دراین میان برخی از کشورها به پیشرفت های قابل توجهی دست یافتند و این موفقیت ها سایر کشورها را برآن داشت که ازتجربیات آنها برای کاهش خطرات بلایا بهره گیرند> انتقال این روشها ی مقابله درکنترل تلفات وخسارات بحران ها تاثیر بسزایی دارد.

4